Alle wetenschap op een stokje, 2001
Een jaaroverzicht met de kerst is als een eeuwoverzicht in mei '99. En met wetenschap weet je het nooit -- ook op 31 december had er nog een 'doorbraak' kunnen worden gemeld. Daarom nu, en niet eerder, de traditionele toptien van de wetenschap uit 2001 die gevoeglijk weer van tafel kan.
Het Parool, 4 januari 2002
10
Op de tiende plaats het nieuws uit juni vorig jaar dat koeien meer melk leveren als ze naar langzame muziek luisteren dan wanneer ze naar snelle luisteren. Maar als ze Venus van Bananarama horen, leveren ze nog minder melk.
Het onderzoek was uitgevoerd door psychologen van de universiteit van Leicester, onder leiding van Adrian North. Zij stelden duizend Holsteiners bloot aan Simon and Garfunkel (Bridge over troubled water), Lou Reed (Perfect day), Mud (Tigerfeet) en andere tienermuziek. De koeien konden geen kant op, en hoorden de muziek van vijf uur 's ochtends tot vijf uur 's middags.
'De resultaten waren statistisch significant,' aldus North in een persbericht van de universiteit. 'De melkproductie kan met drie procent worden opgevoerd alleen door bepaalde soorten muziek voor de koeien te spelen.'
De psychologen zoeken nu naar fondsen om te bepalen welke instrumenten de melkopbrengst het meest beïnvloeden, of muziek ook bij andere diersoorten kan schelen, of de kwaliteit van de audioreproductie iets uitmaakt, en of ook andere zaken dan het tempo de productiviteit beïnvloeden.
9
In oktober meldden Shashander Samal en Kurt Geckeler in het vakblad Chemical communications dat homeopathische middelen echt werken, en wel doordat opgeloste stoffen in water kunnen 'klonteren' -- ze verspreiden zich niet regelmatig door de vloeistof. Dat zou het argument van sceptici, dat na enkele tientallen verdunningen de werkzame stof niet meer in de oplossing is terug te vinden, onderuit halen. Het wetenschapsblad New scientist, toch al niet vervaard voor een doorbraakje meer of minder, pakte flink uit en meldde dat de ontdekking 'het voorstellingsvermogen tart' en 'de discussie over homeopathie nieuw leven zal inblazen'. Daarvan is niets gekomen.
De 'klonten' die de auteurs vonden, blijken bijna net zo groot als bacteriën, en die hadden dus al met een goede microscoop zichtbaar moeten zijn en tot allerlei andere meetbare effecten moeten leiden. De conclusie berust op de verstrooiing van licht door de vloeistof -- het signaal is echter zo zwak dat het aan de grens van de meetgevoeligheid ligt.
En het artikel bewijst al helemaal niets over homeopathie: daarbij gaat het niet om de stof zelf, maar om de 'geestkracht' van de stof, die moet worden vrijgemaakt door verdunnen en schudden. En dan is hun werking omgekeerd aan die in normale verdunningen.
8
Meer dan gewoon wetenschappelijk wangedrag kwam in 2001 in Duitsland aan het licht. De uroloog Alexander Kugler verzon een wetenschappelijk artikel over een vaccin tegen niercelcarcinoom, zorgde voor mooie plaatjes, en leverde het geheel in bij het topblad Nature medicine. Dat plaatste het verslag in het maart-nummer, met een commentaar waarin de vondst 'weergaloos' werd genoemd -- de grootste ontdekking sinds het poliovaccin. Kugler won de Ernst Wiethoffprijs, groot 50.000 mark, en kon enkele lucratieve contracten tekenen.
Maar cel-onderzoeker Ulrich Zimmermann uit Wurzburg lukte het niet het vaccin na te maken: hij schreef een brief aan de universiteit van Kugler waarin hij zijn zorg uitsprak dat het vaccin niet meer dan een 'onduidelijk rommeltje' was. De bal rolde verder, en deze zomer plaatste Nature medicine een volledige herroeping.
Een onderzoek naar de gang van zaken zou aanvankelijk in september vorig jaar klaar zijn, maar dat blijkt nog wat meer voeten in de aarde te hebben. De foto's bij Kuglers artikel zijn inmiddels getraceerd tot de internet-catalogus van Molecular Probes, een bedrijf dat kleurstoffen maakt voor celonderzoek.
7
Op de zevende plaats de Stichting Farmaceutische Kengetallen, die in juni 2001 met het bericht kwam dat de Nederlanders na een gewonnen voetbalwedstrijd hun vleselijke lusten amper nog kunnen beheersen: na Nederland-Joegoslavië voor het Europees Kampioenschap (6-1) kwamen veertig procent meer mensen dan gemiddeld om een morningafterkuur bij de apotheker. Na de uitschakeling van Oranje werd tien procent minder om pillen gevraagd.
Het enige probleem was, dat de stichting niet meldde dat morningafterpillen vooral na een weekend verkocht worden, en veel minder door de week -- het ene gemiddelde is het andere niet. Na de wedstrijd tegen Joegoslavië werden wel meer dan gemiddeld veel kuren verkocht, maar niet veel meer dan op een gemiddelde zondag. De uitschakeling door Italië was op een donderdag en paste eveneens keurig binnen de betrouwbaarheidsintervallen.
Het zou ook wel vreemd zijn dat een wedstrijd die om zes uur begint het hoofd van mannen en vrouwen zo op hol brengt dat ze er onhandig met de anticonceptie van worden.
6
Zonnebrandmiddelen -- en acties tegen zonnebaden -- kunnen elk jaar wel in de toptien; dit keer komen ze op de zesde plaats. In mei 2001 wist de Zwitserse onderzoekster Margret Schlumpf voor enige beroering te zorgen met de melding dat stoffen in zonnebrandcrèmes een oestrogene werking zouden kunnen hebben.
Even leek er paniek uit te breken, maar de betekenis van het onderzoek werd al snel gerelativeerd -- niet alleen door bijvoorbeeld het RIVM, maar ook door de onderzoekster zelf. Het zou dan ook met een sisser zijn afgelopen, als niet de Utrechtse hoogleraar toxicologie Willem Seinen alsnog van NRC Handelsblad de gelegenheid kreeg zijn noodklok te luiden. Hij vond het onderzoek 'keurig uitgevoerd', en vrouwen die borstkanker hadden gehad moesten er rekening mee houden.
Dat maakte veel mensen alsnog ongerust -- de Consumentenbond nam het meteen voor waar aan -- maar na een uitgebreide evaluatie door de Europese instanties bleek alle paniek ongegrond. Om een effect zoals Schlumpf vond te bereiken, zouden mensen zich dagelijks met tien liter zonnebrandolie moeten insmeren.
5
Het jaar stond in het teken van de nieuwe pogingen tot ontwikkeling van een nieuw raketschild door president Bush. De eerste pogingen faalden jammerlijk, maar daarna ging het beter en de test van juli 2001 was een mooi succes: een in Californië gelanceerde raket werd keurig onderschept vanaf een atol in de Stille Oceaan. Dat kon ook haast niet anders: men wist waarvandaan de raket werd gelanceerd, hoe laat, en welke baan hij zou beschrijven.
En voor de zekerheid had het Pentagon er ook een extra lichtje in gebouwd zodat de afweerraket zijn doel wat makkelijker kon vinden. De proef in december werd een paar dagen uitgesteld omdat het slecht weer was, maar was ook een daverend succes.
Het Pentagon heeft beloofd de tests in 2002 wat realistischer te maken. Ook die worden zeker een succes -- al was het maar omdat volgens een woordvoerder van het Pentagon voortaan 'elke test een succes' is, desnoods een 'onvolledig succes'.
4c
In 1999 maakten Amerikaanse onderzoekers vol overtuiging bekend dat zij element nummer 118 hadden gevonden. In juli 2001 moesten zij toegeven dat de waarnemingen foutief waren geïnterpreteerd en dat het 'superzware element' er nooit geweest is. Er wordt nu onderzocht hoe dit kon gebeuren.
4b
Ook in 1999 meldden onderzoekers dat zij erin waren geslaagd de enorme energie die aangeslagen atoomkernen van hafnium-178 herbergen, vrij te maken met behulp van röntgenstraling. Dat zou uitzicht bieden op fusiereactoren, gammalasers en raketbrandstof. In augustus 2001 bleek het experiment onder wat beter gecontroleerde omstandigheden niet voor herhaling vatbaar.
4a
De 'mogelijke waarneming' van het Higgs-boson door onderzoekers van het Europese centrum voor deeltjesonderzoek, in 2000, leidde ertoe dat de metingen nog even door mochten gaan om bevestiging te zoeken. Maar in juli 2001 gaf een aantal onderzoekers toe dat die 'mogelijke waarneming' waarschijnlijk een begoocheling was geweest: het boson was zelfs niet 'misschien' gevonden.
3
Op drie de Limburgse onderzoekster Astrid van Tubergen, die ontdekte dat reumapatiënten het prettiger vinden om in een Oostenrijks of Limburgs kuuroord te worden verwend, dan om aan hun lot te worden overgelaten. Dat zou ik ook vinden, maar Van Tubergen meent dat het komt door de heilzame werking van het radon-gas in de mijngangen van Gastein of de sauna van Arcen.
Columnist Ronald Plasterk pikte in de Volkskrant de kritiek op en sabelde het Maastrichtse onderzoek met enkele ferme zwiepen neer. De Limburgers reageerden als door een wesp gestoken, en schreven in een ingezonden brief dat hun artikel heus wel goed was -- omdat het immers gepubliceerd was. Bovendien had Plasterk, zeiden ze, het artikel niet eens gelezen. Dat laatste is zeker niet waar: ik heb het hem zelf gefaxt.
Iedereen kijkt uit naar de promotie van Van Tubergen.
2
Op de tweede plaats het onderzoek van de Amerikaanse gynaecoloog Roger Lobo, die vaststelde dat Zuid-Koreaanse vrouwen voor wie wordt gebeden significant eerder zwanger zijn bij een ivf-behandeling dan vrouwen voor wie niet wordt gebeden.
Veel woorden zullen we er niet aan besteden omdat het niet zo lang geleden al uitvoerig in deze krant aan de orde is geweest. Veel woorden besteedt Lobo er trouwens ook niet aan: alle verzoeken om nadere inlichtingen over zijn -- wetenschappelijk en theologisch toch wereldschokkende -- bevinding blijven onbeantwoord. Ook zijn co-auteur Daniel Wirth houdt zich onbereikbaar, maar dat wisten we al van zijn eerdere escapades in de wetenschap.
Juist die stilte verheft niet-zo-goed onderzoek tot Slechte Wetenschap en geeft het, net als het Maastrichtse, onmiddellijk recht op een plaats in de top-drie: een reactie op kritische vragen vindt men, zoals Van Tubergen het noemt, 'niet de moeite waard'.
1
Maar bovenaan eindigt 'het eerste bewijs dat geherprogrammeerde menselijke cellen weefsel voor transplantaties kunnen leveren'. Met deze zinsnede, en nog wat hulp van televisie en Scientific American, maakte het bedrijf Advanced Cell Technology zijn 'menselijke kloon' op zondag 25 november 2001 wereldkundig.
Misschien dat beleggers en wat journalisten van het bericht onder de indruk waren, geleerden in ieder geval niet. De experimenten van ACT zouden ook kunnen worden opgevat dat geherprogrammeerde cellen juist geen weefsel voor transplantaties kunnen leveren. De proeven waarbij de celkern van een eicel werd uitgewisseld tegen de kern van een lichaamscel, mislukten omdat de eicel niet meer dan een paar keer wilde delen, terwijl de poging een eicel via een elektrische schok aan te zetten tot deling, evenmin het gewenste resultaat had.
Maar de toon was gezet, en iedereen zat meteen in de hoogste boom -- vooral president Bush. De roep om een verbod op het klonen van mensen klonk weer even op, maar daarna ging ieder weer rustig slapen. Tot de volgende doorbraak.