Alle wetenschap op een stokje, 2002
Het Parool, 28 december 2002
10
OP DE TIENDE plaats, helemaal onderaan, de Keuringsdienst van Waren, die ons in het voorjaar dacht te moeten waarschuwen met een afschrikwekkend bord bij kinderboerderijen: 'Was altijd uw handen na contact met dieren'. Want al zijn dieren leuk, ze maken wel mest met 'onzichtbare ziektekiemen'. Zelfs 'een hek of een paal waar een kind even op leunt, kan besmet zijn.' Er moesten dus wastafels komen, en kinderen moesten hun handen wassen. De kans op besmetting met als gevolg de darmziekte HUS op een kinderboerderij is ongeveer 1 op 10 miljoen -- eerder valt er een vliegtuig op je hoofd.
En of het wat uitmaakt, zullen we nooit weten: de Keuringsdienst doet niet aan effectonderzoek, dus als de borden onverhoopt leiden tot tientallen extra gevallen van HUS doordat de ziektekiemen via kranen en handdoeken worden overgebracht, gaan ze niet weg.
9
DE HOOGLERAREN economie Wim Groot (Maastricht) en Henriëtte Maassen van den Brink (Amsterdam) veroveren de negende plaats met hun onderzoek uit september naar echtelijk geluk: vrouwen zijn gelukkiger naarmate ze een oudere man huwen. Dat doen ze voor de financiële zekerheid, wisten de economen erbij te melden. Elk jaar verschil in leeftijd, zo 'berekenden' de economen, scheelde voor de man 0,014 punten -- op een schaal van 1 tot 10.
Dus een redelijk tevreden man, die zichzelf een 7 geeft, zou een 7,014 hebben gescoord als hij een vrouw had gekozen die een jaar jonger was. Bij vrouwen scheelt een jaar 0,018 gelukspunt: een vrouw die een twee jaar oudere man heeft gekozen in plaats van een man die dertig jaar jonger dan zij is, heeft zichzelf 28 x 0,018 = 0,504 punten tekortgedaan. Nog beter was een zestig jaar oudere man geweest, dat scheelt maar liefst een heel punt.
8
IN SEPTEMBER haalde het Engelse meisje Danielle Duval alle nieuwsmedia: zij zou van professor Warwick een chip geïmplanteerd krijgen zodat haar ouders altijd kunnen weten waar haar ontvoerders haar hebben opgeborgen. Aan de technische vragen kwamen de nieuwsmedia niet toe, zo opgewonden waren ze. Laat staan dat ze zich om de ethische kant van de zaak bekommerden.
Uiteindelijk bleek het slechts een ideetje van een Engelse journalist, die de hoogleraar-annex-cyborg -- cybernetic organism -- Kevin Warwick vroeg of zoiets niet kon. Warwick rook een nieuwe media-kans, en zei aanvankelijk dat het binnen twee maanden gepiept zou zijn, daarna rond het kerstfeest. Dat hebben we nu gehad, maar geen nog geen piep uit Reading.
7
DE DUITSE onderzoekster Gine Elsner eindigt, volkomen terecht, op de zevende plaats met haar opmerkelijke bevinding in juni, dat vrouwen die tussen negen en zestien uur per dag een beha dragen, hun kans op borstkanker verdubbelen. Korter of langer dragen maakt niet uit.
Het onderzoek zorgde nog voor enige commotie, zelfs het Nederlands tijdschrift voor geneeskunde maakte er melding van, maar uiteindelijk was het natuurlijk niets. Dat bleek wel uit de rest van de bevindingen -- allerlei vaststaande verbanden, zoals met zwangerschappen, pilgebruik en alcoholgebruik, vonden de Duitsers niet, dus hun steekproef moet ongelukkig zijn geweest.
En dan nog, als je, zoals de Duitsers, volstrekt willekeurig naar de gekste dingen vraagt, is er altijd wel eentje bij die toevallig een treffer oplevert. Zelfs een sterrenbeeld kan dan nog wel eens 'significant' zijn.
6
OP DE ZESDE plaats een nieuwe rage, de 'met zuurstof verrijkte' sportdrankjes. Een paar jaar geleden werden ze bedacht, inmiddels komen er steeds meer op de markt. En dat terwijl er toch al een heel goede manier is om zuurstof binnen te krijgen, namelijk via de longen. Dat proces is in de loop van de evolutie sterk verfijnd -- zozeer dat de maag in de zuurstofvoorziening geen rol van betekenis meer speelt. Wie elke dertig seconden een liter 'geoxigeneerd water' drinkt, krijgt ongeveer evenveel extra zuurstof binnen als een met enkele keer diep inademen.
Extra zuurstof is toch al onzin -- hemoglobine, waarmee de zuurstof in het bloed wordt getransporteerd, is berekend op een zuurstofgehalte van twintig procent zoals dat in de lucht voorkomt. Meer kan er gewoon niet bij.
5
HET VOEDINGSCENTRUM heeft er zelfs een televisiespotje van gemaakt. Een vis die eerst lekker zwemt, moet uiteindelijk in de pan belanden. Want vis bevat omega-3-vetzuren, en die moeten we hebben.
In april bijvoorbeeld werd een Amerikaanse studie gepubliceerd waaruit bleek dat vrouwen die vijf of meer keer per week vis eten, hun kans op een hartinfarct halveren (eerder hadden dezelfde onderzoekers al gemeld dat hetzelfde gold voor beroerten) ten opzichte van de bijna nooit viseetsters.
Niets ten nadele van vis, maar dat betekent dat tweehonderd vrouwen zestien jaar lang bijna elke dag vis zouden moeten eten om één infarct te voorkomen. Dat slaat natuurlijk nergens op, net als al die andere zogenaamde voedingsadviezen -- en gezond en gevarieerd is het ook niet. Maar wel voldoende voor een vijfde plaats.
4c
OPNIEUW EEN jaar met kernfusie. Dit keer niet in een jampot met zwaar water, maar in een vaatje gekoeld aceton. In maart kon Rusi Taleyarkhan in Science melden dat de temperatuur in een inklappend luchtbelletje in het aceton zo hoog oploopt, dat atoomkernen versmelten. De droom van goedkope kernfusie leek weer binnen handbereik, maar binnen een paar maanden lagen vaatje en droom in duigen.
Al direct na de publicatie fronsten veel deskundigen hun wenkbrauwen; in juli toonden andere onderzoekers definitief het ongelijk van Taleyarkhan en Science aan. En ze voegden er pinnig aan toe dat die twee al in maart beter hadden kunnen weten -- collega's op het lab van Taleyarkhan hadden nog voor publicatie gewaarschuwd dat zij de resultaten niet konden bevestigen.
4b
OOK VOOR het overige nam de natuurkunde weer het gebruikelijke deel van de jaarlijkse onzin voor haar rekening. Fraai was de fraude van Jan Hendrik Schön, die jarenlang zijn vakgenoten versteld liet staan met de meest fantastische meetresultaten in de meest vooraanstaande vakbladen. Het bleek allemaal uit zijn duim gezogen. Schön werd onmiddellijk geschorst, maar zijn bazen gingen, net als in de echte onderwereld, vrijuit.
4a
HET FRAAIST was stellig de volslagen onzin die de Franse tweeling Grichka en Igor Bogdanov in de vakbladen gepubliceerd wisten te krijgen. Het ging over de 'topologische oorsprong van de traagheid' en over de slinger van Foucault 'die noodzakelijkerwijs in hetzelfde vlak oscilleert' als de oerknal. Het deed erg denken aan de grap die de natuurkundige Alan Sokal een paar jaar geleden uithaalde met een postmodern artikel voor een sociologisch tijdschrift, maar dan andersom. Kennelijk kunnen natuurkundigen soms net zo min als sociologen wartaal van wetenschap onderscheiden.
De gebroeders Bogdanov zelf nemen hun stukken overigens zeer serieus. De vakbladen zoeken nog naar excuses.
3
TOEN IN januari 1793 sterrenkundigen in Barcelona een komeet ontdekten, schreef de wetenschapsredactie van de Diario prompt een nuffig stukje waarin gewezen werd op het volksgeloof dat kometen een voorbode zijn van 'oorlog, pestilentiën en de dood van koningen'. Tien dagen later werd Lodewijk XVI onthoofd, een maand daarop was het oorlog.
Toen in april 2002 onderzoekers in Zweden ontdekten dat gebakken voedingsmiddelen soms onverwachts hoge concentraties acrylamide bevatten, een stof die neurotoxisch (zenuwgiftig) en misschien kankerverwekkend is, schreven de wetenschapsredacties van veel kranten een nuffig stukje waarin de bevinding als bangmakerij en als wetenschap-per-persconferentie werd bestempeld. Maar ook dit bleek geen onzin; elk bericht moet op zijn eigen merites beoordeeld worden.
Inmiddels zijn de bevindingen van de Zweden afdoende bevestigd -- er zit wel degelijk acrylamide in chips, friet en brood, en er is zelfs al een biochemische verklaring voor zijn aanwezigheid gevonden. Misschien moet zelfs, heel voorzichtig, 1 op de 350 kankergevallen aan acrylamide worden toegeschreven.
Maar de reactie van de Keuringsdienst van Waren (zie ook nr. 10) klopte daarna gelukkig weer. Eind november kwam de dienst met de onvermijdelijke waarschuwing dat kinderen niet te veel pepernoten moesten eten -- zonder erbij te zeggen dat in de ene soort pepernoten tienmaal zoveel acrylamide zit als in de andere van hetzelfde merk, en zonder te zeggen hoeveel 'te veel' is.
2
IN JUNI WAS heel het land in rep en roer omdat, althans volgens NRC Handelsblad, het 'Hollands kind dommer dan Vlaams kind' is. Aanleiding was een nieuwe intelligentietest: bij het benodigde voorwerk daarvoor bleek dat vooral jonge Belgische kinderen meer feiten kennen dan 'Hollandse', veel beter spellen en meer woorden weten. Dat had natuurlijk niet met IQ te maken, maar met het schoolsysteem.
Uit de IQ-test bleek in ieder geval geen verschil: een steekproef van Nederlandse kinderen haalde 99,9, van Belgische kinderen 100,4 -- een half punt is geen punt.
1
MAAR OP DE eerste plaats eindigt het onderzoek van Jeffrey Johnson, die in maart 2002 breeduit in Science meldde dat kinderen die een uur per dag televisie kijken (om het even wat) gewelddadiger zijn dan kinderen die minder kijken. Het onderzoek rammelde aan alle kanten, maar het kreeg opmerkelijk veel bijval. Het werd zelfs 'belangrijk bewijsmateriaal' gevonden.
De leeftijdsgroepen waren in het artikel nogal onduidelijk, de kinderen keken voor Amerikaanse begrippen erg weinig televisie, en het geweld was eigenlijk te zeldzaam om er conclusies aan te kunnen verbinden. En 'geweld' bleek alleen te slaan op vechtpartijen met leeftijdsgenootjes, niet op roof, brandstichting, vandalisme en al die andere moderne burgermanszorgen. En het gold soms alleen voor jongens, soms alleen voor meisjes.
In ieder geval was van een oorzakelijk verband, zoals al snel werd gesuggereerd, volstrekt geen sprake. Misschien worden drukke, agressieve kinderen wel wat vaker door hun ouders voor de buis gepoot (met een zak patat vol neurotoxisch acrylamide). Misschien gaan kinderen die zich vervelen en veel televisiekijken, ook wat vaker vriendjes in elkaar slaan. Misschien is het helemaal niks: het allersterkste verband vonden de onderzoekers bij vrouwen van rond de tweeëntwintig: als die meer dan een uur televisie hadden gekeken, waren ze acht jaar later, rond hun dertigste, vier keer zo agressief. Dat gelooft toch niemand?