Ketchup en rotte tomaten

De Volkskrant, 15 december 2012

Het persbericht [dode link] over de promotie van Merel Hazewindus, deze week van de universiteit van Maastricht, kopte met benijdenswaardige stelligheid: 'Tomatenketchup beschermt tegen hartaandoeningen'. Het nieuwtje verspreidde zich dan ook razendsnel. RTL besteedde er achttien seconden aan in de nieuwsuitzending van 11 december, websites als Gezondheidskrant, Scientias, de Telegraaf en Metro bleven niet achter. De persdienst had ook alvast een citaat van de onderzoekster klaargezet: 'Het is bekend dat de afzonderlijke bestanddelen lycopeen, vitamine C en E een beschermend effect hebben op de ontwikkeling van hartaandoeningen. We wilden echter uitzoeken wat het effect zou zijn van een combinatie van deze bestanddelen in tomaten en tomatenketchup.'

In grote gerandomiseerde trials is inderdaad aannemelijk gemaakt dat lycopeen goed is voor hart en bloedvaten en dat het beschermt tegen kanker, vooral prostaatkanker. Naar vitamine C en E zijn inmiddels uitgebreide studies met vele duizenden proefpersonen gedaan.

Wat kan het proefschrift van Hazewindus daaraan nog toevoegen? Wel, bitter weinig. In ieder geval niet zoveel als je op grond van het persbericht en haar eigen uitlatingen mag verwachten. Heeft ze een nieuwe uitgebreide studie gedaan onder mensen die veel of weinig tomatenketchup eten? Heeft ze hartpatiënten gevraagd of ze vaak pizza aten en die vergeleken met mensen met gezonde harten? Heeft ze haar bevindingen in toonaangevende tijdschriften gepubliceerd?

Niets van dat al. In het eerste hoofdstuk geeft ze een overzicht van de tomaat en van de ontstekingsreacties, waarin vooral stoffen als IL-8, IL-10 en TNF-alfa figureren. Vervolgens gaat ze kijken of die stoffen in een reageerbuis de lipide-peroxidase (zeg maar het ranzig worden van vet) tegengaan, en of bloedcellen dankzij lycopeen en vitamines meer of minder IL-8, IL-10 en TNF-alfa gaan produceren als ze worden geïnfecteerd met stukjes bacterie. Lycopeen bleek de aanmaak van TNF-alfa te remmen (dat is goed), maar vitamines bevorderden de aanmaak ervan (dat is slecht).

In de volgende hoofdstukken blijft Hazewindus in de weer met chemicaliën, ontstekingsstofjes en bloedcellen, maar in het laatste hoofdstuk komt ze waarachtig met een proef met echte mensen. Zes (6) gezonde mannen kregen een maaltijd met en een maaltijd zonder een halve fles (200 g) ketchup, en stonden zes uur daarna wat bloed af. Terug in het lab bleek het enige significante resultaat dat de hoeveelheid TNF-alfa in het bloed was gehalveerd na het eten van een sloot ketchup. Op IL-8 en IL-10 had de ketchup geen invloed. Van samenwerking was weinig sprake.

Maar dan nog, wat betekent een halvering van TNF-alfa? Wel, bitter weinig. Sterker, het is volslagen achterhaald om ontstekingsreacties via bloedspiegels van IL's en TNF's te bepalen. Misschien dat een doodzieke patiënt die met ernstige sepsis op de intensive care ligt een duidelijk verhoogd TNF-alfa heeft, maar voor de rest valt er geen peil op te trekken. Geen wonder dat de onderzoekster haar bevindingen niet in toonaangevende tijdschriften heeft gepubliceerd.

Het persbericht juicht gewoon verder. 'De mannen die de tomatenketchup hadden gegeten, waren beter beschermd tegen de ontwikkeling van hartaandoeningen, gezien het verlaagde niveau van 'disease initiators' in het bloed. Deze resultaten versterken het bewijs dat tomaten en tomatenketchup een beschermende rol spelen tegen hartaandoeningen.'

Hadden Gezondheidskrant, de Telegraaf en RTL hierop niet bedacht moeten zijn? Of is dit een nieuw staaltje van de pers bij de neus nemen? Door de universiteit? Door Hazewindus? Door haar promotor prof. dr. Aalt Bast? Of door de firma Heinz, die de tomatenketchup leverde en het onderzoek deels betaalde?

We hoeven er helemaal niets voor te doen, de wetenschap ondergraaft zelf haar geloofwaardigheid wel.

Het tijdschrift van de universiteit Maastricht, Observant, wijdde op 19 december een stukje aan de kwestie. In overleg met de communicatieafdeling had Hazewindus besloten niet te reageren op mijn bezwaren. 'Ik sta achter de uitkomsten van mijn onderzoek,' zo zei zij. 'Nieuw eraan is dat niet alleen de stof lycopeen beschermend werkt, zoals inderdaad bekend, maar een combinatie van drie stoffen. De conclusie is dan ook dat tomaten en ketchup nog gezonder zijn dan we dachten.' Dat er nog niets van in een behoorlijk tijdschrift was gepubliceerd, kwam omdat zij in zo korte tijd, drie en een half jaar, was gepromoveerd.
Hazewindus' promotor Aalt Bast en de promotiecommissie verdedigden hun wetenschappelijke eer en goede naam al evenmin, en de voorlichtingsdienst die het persbericht aanvankelijk van de daken had geschreeuwd, hield nu de lippen stijf op elkaar.